یکی از پیامدهای ملموس کرونا در ماه‌های گذشته گسترش بیش از پیش نقش و جایگاه فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات در زندگی بشر است. جایگاهی که شاید پیشتر مقاومت‌هایی نسبت به آن صورت می‌گرفت و بعضا تلاش می‌شد تا نادیده گرفته شود.
تئاتر آنلاین فضایی است که قطعا از سوی برخی نوعی تهدید تلقی شده و با آن مخالفت می‌شود و از طرفی، برخی آن را مسیر محتوم بشر در دنیای مدرن دیده و امکان مخالفت با آن را متصور نیستند.
نکته‌ای که در این میان، مخالفت مخالفان را نسبت به تئاتر آنلاین منطقی و توجیه‌پذیر می‌سازد، ماهیت منحصربه فرد تئاتر در میان تمامی هنرهای نمایشی است. در حقیقت ذات و اصالت تئاتر در حضور فیزیکی و تماس مخاطب و بازیگر است که معنا و مفهوم می‌یابد و بدون هرکدام از این عناصر، خلا چیزی وجود دارد که خود ماهیت‌بخش است. نکته‌ای که شاید در سایر موارد نیز از اهمیت برخوردار باشد، همچنان که حضور تماشاگران در یک کنسرت موسیقی بخشی از ماهیت این اجرا است اما موسیقی بدون کنسرت هم امکان تداوم و حضور دارد.
تئاتر اما بدون مخاطب بخشی از چیزی را از دست می‌دهد که قرار است با آن خلق شود و شکل بگیرد. بر این اساس باید انتقاد منتقدان نسبت به تغییر اشکال تئاتر را فارغ از صرف یک مقاومت در برابر فناوری‌های نوین در نظر گرفت و به ماهیت و ذات این هنر نمایشی توجه کرد.
البته که اکثریت قریب به اتفاق این مخالفان هم در این نقطه با هم اشتراک دارند که بهره‌گیری از فناوری‌ها در هنری بالذات سنتی، چارۀ این روزهای ماست و شیوع یک اپیدمی همه ما را ناچار به بهره‌گیری از فضاهای جدیدی همچون تئاتر آنلاین ساخته است.
تئاتر نمایش انسان زنده است با تمام عواطف‌اش
حسین باستانی استاد دانشگاه و هنرمند تئاتر در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا و در اشاره به تئاتر آنلاین، پذیرش و نارسائی‌های آن در شرایط امروز جامعه بیان کرد: فضای تئاتر مدیومی طراحی شده برای اجرای رودررو در فضای زنده و با حضور تماشاگر بود تا احساسات دو طرف به یکدیگر منتقل شود. ماهیت تئاتر همین است، اگر این ماهیت را از آن بگیریم، شبیه سینما می‌شود که قرار است در آن تصویر ببینیم و نه انسان زنده با تمام احساسات و عواطف روی صحنه.
وی افزود: این مسئله (اجرای آن لاین) ضربه‌ای را به تئاتر وارد می‌سازد چرا که ماهیت اصلی را از آن می‌گیرد و کم کم به شکل و فرم یک اجرای تلویزیونی و سینمایی بدل می شود و خطرش همین است که کم کم تئاتر را از دست می دهیم و به سمتی می‌رویم که بیشتر فیلم ببینیم.
نکته دیگر این است که شکل، ساخت و ساختار اجرایی در تئاتر با مدیوم سینما بسیار متفاوت است در نتیجه در بحث نمایش آنلاین تئاتر، مباحثی پیش خواهد آمد که ممکن است ماهیت آن را متاثر سازد؛ مسائلی مانند این که حالا کارگردان فکر می‌کند که صحنه و چینش بازیگران باید اهمیت داشته باشد یا چینش دوربین و زاویه نگاه آن؟ و ممکن است عناصری که مربوط به سینماست را بیشتر مدنظر قرار دهند. این موارد با هم ادغام می‌شوند و تئاتر آنلاین مجازی را شکل می‌دهد.
این استاد دانشگاه در ادامه تصریح کرد: من مخالف این جریان نیستم و اتفاقا فکر می‌کنم برای این که تئاتر را زنده نگه داریم، مجبور هستیم که در این شرایط کاری انجام بدهیم. آن هم در شرایطی که تمرین و اجرا برای بازیگر و مخاطب تئاتر خطراتی را در پی دارد؛ بنابراین ناچار هستیم کاری کنیم چرا که تعطیلی هم بزرگترین ضربه خواهد بود.
وی افزود: امیدوارم این شیوۀ تئاتر آنلاین و اجرای این شیوه باعث شود که مخاطب جذب شوند و از آن استقبال کنند.
هنرمند به مخاطب خود نیاز دارد
باستانی در اشاره به هم‌سطح نبودن امکانات و شرایط تهران و شهرستاها در بحث نمایش، گفت: این ضعف ما است که باید آن را درست کرده و فضایی را ایجاد کنیم که کارهای شهرستان هم مانند تهران ارائه شوند. این موضوع اصلا خوب نیست که شهرستان‌ها فرصت یا امکانات کمی برای ارائۀ آثارشان داشته باشند؛ متولیان باید برای ایم مساله اقدامی کنند، چرا که پس از برطرف شدن مساله کرونا ما دوباره به شکل و سیاق و مشکلات قبل باز می‌گردیم.
وی افزود: تئاتر آنلاین بدون ارتباط با مخاطب است، بدون ماهیت ذاتی تئاتر که بر واکنش نشان دادن و تاثیرگذاری توامان بیننده و بازیگر بر یکدیگر و فضایی که عوض می‌شود و شرایطی که تغییر می‌کند، مبتنی است. برای تمام کسانی که تئاترهایشان این روزها از طریق اینترنت اکران می‌شود، این شیوه خوشایند نیست چرا که وقتی ماهیت چیزی را از آن بگیرید و تغییرش بدهید، دیگر آن چیز اصالت ندارد.
در تئاتر آوانگارد، مواجهه و واکنش شما به عنوان مخاطب، در قبال صحنه‌پردازی و نور و … خودِ تئاتر است؛ یعنی تئاتر آوانگارد بر اساس مخاطب خلق می‌شود و نه بازیگر، چیزی که در تئاتر اینترنتی از دست می‌رود و جایگزینی هم ندارد. به همین دلیل ما در تئاتر آنلاین به جز جبر شرایط حاضر، برای آینده و رو به جلو حرکت نخواهیم کرد و بهترین شکل تئاتر اینترنتی نوعی دیگر از سینما می‌شود.
این استاد دانشگاه در ادامه و در اشاره به راه‌کاری که می‌توان برای خروج از این وضعیت و بهبود شرایط تئاتر به کار بست، تصریح کرد: تا برنامه ریزی بلندمدت جامعی در بدنه تئاتر ما شکل نگیرد و پیاده نشود، این کاروان لنگ، همچنان لنگان لنگان خواهد رفت. تئاتر شهرستان و تئاترهایی که خارج از پایتخت انجام می‌شوند، کمبود دارند و امکانات هنرمندان در شهرستان در مقایسه با تهران کمتر است، همچنان که بودجه‌ای کمتر به آنان تعلق می‌گیرد (یا حتی نمی‌گیرد)، ضمن این که محدودیت‌ها در خارج از پایتخت برجسته تر است.
سالن های خصوصی تئاتر که در شهرستان ها داریم بسیار کم و یا انگشت شمار هستند و همه اینها به این موضوع بازمی گردد که ما برای شهرستان هایمان برنامه و بودجه نداریم؛ البته برای تهران هم نداریم. با این حال چون بچه های تئاتری دوست دارند این جریان زندگی روی صحنه ادامه یابد و زنده باشد، با چنگ و دندان آن را حفظ می کنند و در شهرستان تنها کمیت فرق دارد اما آنها هم با جان و دل کار می کنند اما توجه کافی نمی شود.
وی افزود: راه این است که برنامه ریزی و تقسیم عادلانۀ منابعی که برای تئاتر کشور وجود دارد، صورت گیرد و دولت به هر طریق ممکن به گروه های تئاتری کمک و از آنان حمایت کند؛ تئاتر نیازمند کمک است و در دنیا همه دولت ها از آن حمایت می کنند چرا که تئاتر یک مقوله فرهنگ ساز است. اما متاسفانه در اینجا به دلیل نبود دیدگاه آینده‌نگر و بلندمدت برای این هنر به‌نظر می‌رسد که بود و نبودش مهم نیست.